Υπόθεση

Η νέα Οδύσσεια αρχίζει όπου τελεύει η Οδύσσεια του Ομήρου. Αποτελούμενη από 33.333 17 σύλλαβους στίχους, δίκαια ονομάστηκε «το μεγαλύτερο έπος της λευκής φυλής».

Ο Οδυσσέας, αφού σκότωσε τους μνηστήρες, πλαντούσε μέσα στο μικρό του νησί⋅ δε χωρούσε πια στη γυναίκα, στο γιο, στους παλιούς θεούς του, στην πατρίδα, κι αποφάσισε να φύγει πάλι από την Ιθάκη και να επιχειρήσει το στερνό του, το αγύριστο ταξίδι.

Διάλεξε λοιπόν μερικούς συντρόφους όπως τους πεθυμούσε: ψυχές γενναίες και λεύτερες, σώματα γερά, σκάρωσε καινούριο καράβι, πάντρεψε το γιο του με τη Ναυσικά για να του κάμουν εγγόνι να μη χαθεί η γενιά του, κι ένα πρωί έκαμε πανιά κι ανοίχτηκε στο πέλαο.

Άρχισε το μέγα στερνό ταξίδι. Άραξε πρώτα - πρώτα στο λιμάνι της Σπάρτης, ανέβηκε στην ξακουσμένη πολιτεία, γλίτωσε τον παλιό του συμπολεμιστή Μενέλαο από την ανταρσία του λαού, έφαγε κι ήπιε και κουβέντιασε μαζί του, άρπαξε την Ελένη, που πλαντούσε κι αυτή μέσα στη νέα ασήμαντη καθημερινή ζωή, κι έφυγε μαζί της.

Αράζει τώρα στην Κρήτη, που βρίσκεται στην παρακμή του μεγάλου πολιτισμού της. Οι βάρβαροι κι οι σκλάβοι, έχοντας τώρα το νέο όπλο, το Σίδερο, συνωμοτούν να ρίξουν το γερο-βασιλιά Ιδομενέα, κι ο Οδυσσέας γίνεται αρχηγός τους.

Μια νύχτα, στο μεγάλο βασιλικό συμπόσιο, ο Οδυσσέας δίνει το σημάδι, κι οι συνωμότες ορμούν: ο βασιλιάς κι οι σαπημένοι αρχόντοι κι οι αρχόντισσες σκοτώνουνται, το Παλάτι της Κνωσού καίγεται, η Ελένη δένει έρωτα μ' ένα ξανθό βάρβαρο, κι ο Οδυσσέας ξαναμπαίνει με τους συντρόφους στο καράβι κι απλώνει πάλι πανιά κατά νότου.

Αράζει στην Αίγυπτο. Αναβρασμός μέγας κι εδώ, οι σκλάβοι που πεινούν έχουν σμίξει με τους ξανθούς βάρβαρους του Βορρά και θέλουν να ρίξουν τους αρχόντους, τους παραχορτασμένους. Μια στιγμή ο Οδυσσέας διστάζει⋅ μα τέλος παίρνει απόφαση, μπαίνει μπροστά μαζί με τους σκλάβους, μα ο στρατός τους νικιέται, τον πιάνουν οι αρχόντοι και τον ρίχνουν στη φυλακή. Δένει εκεί φιλίες με τους νέους άγριους συντρόφους, και μέσα στην πείνα, στην αγωνία του και στη σκλαβιά της φυλακής πελεκάει σ' ένα ξύλο το πρόσωπο του νέου Θεού του: φοβερή μάσκα ανήλεη, όλο πληγές και αίματα, σαν τον Πόλεμο.

Κατορθώνει με δόλο να φύγει από τη φυλακή, ξεδιαλέγει πάλι, ανάμεσα στους πολεμιστές, σκλάβους κα βάρβαρους, τους πιο άγριους συντρόφους και κινάει μαζί τους πέρα, κατά την έρημο. Και πάει μπροστά, οδηγός, η μάσκα του νέου Θεού.

Φτάνει πολεμώντας με τις άγριες φυλές, στις πηγές του Νείλου, στην καρδιά της Αφρικής. Εκεί χτίζει την καινούρια πολιτεία του, την οχυρώνει, χαράζει απάνω στο φρούριο τις νέες παρήφανες εντολές του Θεού του, νομοθετώντας νέους δίκαιους νόμους. Χαίρεται που θα δημιουργήσει μιαν κοινωνία ελεύτερων, ατρόμητων ανθρώπων.

Μα τη μέρα που έκανε τα εγκαίνια της πολιτείας κι είχε κηρύξει μεγάλη γιορτή, γίνεται σεισμός, ανοίγει η γη και καταπίνει την πολιτεία. Βούλιαξε όλη.

Στα χείλη του γκρεμού που άνοιξε, ο Οδυσσέας, ολομόναχος πια, χωρίς συντρόφους, χωρίς ελπίδα, συγκεντρώνεται σαν ασκητής και μάχεται να νικήσει τη μοίρα. Αργά, ύστερα από φοβερό εσωτερικό αγώνα, το μυαλό του φωτίζεται, η ψυχή του νικάει, σηκώνεται όρθιος και ξαναρχίζει την πορεία.

Πορεύεται πάντα κατά το νότο, συναντάει στη μακρινή του οδοιπορία όλους τους μεγάλους αρχηγούς που έφεραν στους ανθρώπους μιαν καινούρια θρησκεία, μια χίμαιρα, μια νέα κοσμοθεωρία - τ' αρχέτυπα του Άμλετ, του Δον Κιχώτη, του Φάουστ, του Ομήρου, του Βούδα, του Χριστού. Ζει μαζί τους και μιλάει, μετράει την ψυχή του με την ψυχή τους και τους αφήνει ένα-ένα κι εξακολουθεί μόνος την πορεία.

Φτάνει στην άκρα της Αφρικής, στην αγαπημένη θάλασσα. Γελάει, κυλιέται στα χοχλάδια, παίζει μαζί της. Σκαρώνει το στερνό του καράβι, στενό, μικρό, σα φέρετρο. Αποχαιρετά τη γη, φεύγει. Περνάει την παγωμένη θάλασσα, τρικυμία ξεσπάει, συντρίβεται το καράβι σε άγρια χιονισμένα βράχια.

Παίρνει πάλι το δρόμο, πέφτει σ' ένα χωριό καμωμένο από χιόνι, όπου οι άγριοι κυνηγοί της φώκιας τον υποδέχουνται σα θεό. Μένει μαζί τους ένα χειμώνα, και την άνοιξη, ως έλιωσαν τα χιόνια, θηκαρώνει σε μιαν πλωτή από δέρμα φώκιας και ξαναπαίρνει πάλι το πέλαγο.

Λάμνει με τα κουπιά στον αβασίλευτο ήλιο, κι έρχεται ήσυχα ο Θάνατος και καθίζει αντίκρα του, στην πλώρα. Είναι απαράλλαχτος με τον Οδυσσέα, γέρος κι αυτός με άσπρα γένια, όλο πληγές. Χαμογελάει ο ένας στον άλλον, αρμενίζουν αμίλητοι, ένα παγόβουνο προβαίνει, πέφτει απάνω στην πλωτή, μα ο Οδυσσέας προφταίνει και σκαρφαλώνει απάνω στο παγόβουνο κι αρμενίζει μαζί του σα να' ναι καράβι.

Ο Οδυσσέας νιώθει [πως] έφτασε πια η στερνή του ώρα. Αποχαιρετά τις πέντε του αίστησες - την όραση, τη ακοή, τη γέψη, την άσφρηση, την αφή - και τις ευχαριστεί γιατί καλά του δούλεψαν, παράπονο δεν έχει.

Ανοίγει την αγκάλη, σέρνει φωνή, φωνάζει όλους τους αγαπημένους του συντρόφους - τους άντρες, τις γυναίκες που αγάπησε και το πιστό σκυλί του από την Ιθάκη. Ακούν τη φωνή του αφέντη, πετιούνται από τα μνήματα οι παλιοί συντρόφοι και κατά-φτάνουν⋅ το καράβι του Οδυσσέα γεμίζει πάλι συντρόφους. Χαίρεται ο Οδυσσέας, υποδέχεται όλο χαρά τους συντρόφους, σηκώνει το χέρι, δίνει με ατρόμητη θραιμβευτική φωνή το σημάδι του μισεμού:

«Όρτσα, παιδιά, και πρίμο φύσηξε του Χάρου το αεράκι».

[Ιδιόγραφη περίληψη που έστειλε ο Καζαντζάκης στον Πρεβελάκη, στα τέλη Δεκεμβρίου του 1938, βλ. Π. Πρεβελάκης, Τετρακόσια Γράμματα του Καζαντζάκη στον Πρεβελάκη, Αθήνα: εκδ. Ελένης Ν. Καζαντζάκη 1984, 476-479]

Πληροφορίες για τη συγγραφή

Ο Καζαντζάκης ξεκίνησε την Οδύσσεια το 1925 στο Ηράκλειο και την ολοκλήρωσε το 1938 στην Αίγινα. Όλα αυτά τα χρόνια επεξεργαζόταν την αρχική εκδοχή, ενσωματώνοντας εικόνες και εντυπώσεις από κάθε καινούριο του ταξίδι. Πριν την έκδοση του 1938, αποσπάσματα της Οδύσσειας είχαν κατά καιρούς δημοσιευτεί σε διάφορα περιοδικά:

  • «Δείπνος (Οδύσεια, Δ', στ. 633-795)», περ. Αναγέννηση, τχ. 4 (δεκ. 1926) 222-226
  • «Οδύσεια [Θ' στ. 1-104]», περ. Ηλύσια, τχ. 2 (22.5.1927) 2-4
  • «Οδύσεια [Ι' στ. 1-47]», περ. Ηλύσια, τχ. 3 (1927) 67-68
  • «Οδύσεια [Η' στ. 857-913]», περ. Νεοελληνικά Γράμματα (Ηρακλείου) 10 (Ιούλιος 1927) 435-436
  • «Οδύσεια Δ'», περ. Ο Κύκλος, τχ. 1 (Νοέμβριος 1931) 16-18
  • «Οδύσεια Α'», περ. Ο Κύκλος, τχ. 4 (Φεβρουάριος 1932) 145-148
  • «Αποσπάσματα από την Οδύσεια», περ. Νεοελληνικά Γράμματα Α' (4.8.1935)
  • «Οδύσεια [Μ' στ. 1-24]», περ. Κρητικές σελίδες (Φεβρουάριος 1936) 3
  • «Οδύσεια [Πρόλογος, στ. 1-71]», εφημ. Η Καθημερινή, 27.7.1938

Εκδοτικά

  • Ν. Καζαντζάκης, Οδύσεια, Αθήνα: εκδ. Πυρσός 1938

Η πρώτη έκδοση υπήρξε πράγματι γεγονός για τα ελληνικά δεδομένα⋅ τυπώθηκε σε μεγάλο σχήμα, με ειδικής παραγγελίας τυπογραφικά στοιχεία, σε μονοτονικό σύστημα. Ο συγγραφέας την αφιέρωσε στην Αμερικανίδα Joe MacLeod, χορηγό της έκδοσης. Η αφιέρωση αφαιρείται στις επόμενες εκδόσεις.

  • Ν. Καζαντζάκης, Οδύσσεια, Αθήνα: εκδ. Γ. Σ. Χρήστου 1957
  • Ν. Καζαντζάκης, Οδύσσεια, Αθήνα: εκδ. Δωρικός 1960
  • Ν. Καζαντζάκης, Οδύσσεια, Αθήνα: εκδ. Ελ. Καζαντζάκη 1967 (όπου και νεότερες επανεκτυπώσεις  ή τυχόν επανεκδόσεις)
  • Από το ποιητικό έργο του Ν. Καζαντζάκη, πρόλογος Μανόλης Καρέλλης, εισαγωγή-ανθολόγηση-σημειώματα Στυλιανός Αλεξίου, εικονογράφηση Ν. Χατζηκυριάκος-Γκίκας, Ηράκλειο Κρήτης: Δήμος Ηρακλείου 1977 - Ανθολογημένα αποσπάσματα
  • Ν. Καζαντζάκης, Οδύσεια, επιμέλεια Πάτροκλος Σταύρου, Αθήνα: εκδ. Καζαντζάκη 2006 [ομοιότυπη έκδοση αυτής του 1938]

Ξένες εκδόσεις - Μεταφράσεις

  • Nikos Kazantzakis, The Odyssee. A modern sequel, μετάφραση στα αγγλικά-εισαγωγή-σύνοψη-σημειώσεις Kimon Friar, εικονογράφηση Νίκος Χατζηκυριάκος-Γκίκας, Νέα Υόρκη: Simon and Schuster 1958, 1965, 1985. Λονδίνο: Secker and Warburg, 1958
  • Nikos Kazantzaki, L'Odyssée, μετάφραση στα γαλλικά Jacqueline Moatti, Παρίσι: εκδ. Plon 1968-69 [με λιθογραφίες των André Cottavoz, Paul Guiramand, André Minaux, Walter Spitzer] Παρίσι: εκδ. Plon 1971 [εισαγωγή Nikos Athanassiou]
  • Nikos Kazantzaki, Odyssee. Ein modernes Epos, μετάφραση στα γερμανικά Gustav A. Conradi, Μόναχο: εκδ. Kurt Desch 1973
  • Nikos Kazantzakis, Obras Selectas. IV Odisea, μετάφραση στα ισπανικά Miguel Castillio Didier, Βαρκελώνη: εκδ. Planeta 1975
  • Nikos Kazantzaki, Odysseia. ett modernt epos. Prologen och första sången, μετάφ-ραση στα σουηδικά Gottfried Grunewald, με τη συμβολή των Stig Rudberg και Christos Tsiparis, Partille: P. Aström 1988 (ο πρόλογος και η ραψ. Α)
  • Nikos Kazantzaki, Odysseia. ett modernt epos, μετάφραση στα σουηδικά Gottfried Grunewald, με τη συμβολή των Stig Rudberg και Christos Tsiparis, Partille: P. Aström 1990-92
  • Nikos Kazantzaki, L'Odyssée, μετάφραση στα γαλλικά Charis Vourkas, γκραβούρες Christos Santamouris, Παρίσι: εκδ. Artémis 1998-1999, 2τ
  • Nikos Kazantzakis, Tjusdansen ur Kazantzakis Odíssia, sjätte sången verserna 1-75, 284-317, 340-352, 522-550, 564-608, μετάφραση Eva Hedin, εικονογράφηση Frank Stella χ.τ, χ.ε, χ.χ. [«έξι τραγούδια», στίχ. 1-75, 284-317, 340-352, 522-550, 564-608]

Θεατρικές παραστάσεις - διασκευές

  • θεατρική προσαρμογή σε μετάφραση Kimon Friar, παράσταση από τον θίασο University Michigan Players, 1970
  • παραστάσεις διασκευασμένων αποσπασμάτων στα πανεπιστήμια του Μίσιγκαν και του Ουϊσκόνσιν (Η.Π.Α.), με μουσική συνοδεία του Morton Achter, 1971

Μουσική

  • Νίκος Μαμαγκάκης, Οδύσσεια, όπερα, 1970, 1982-1984 (πρώτη μορφή). Το έργο παρουσιάστηκε στο Φεστιβάλ των Αθηνών και στο Ηράκλειο Κρήτης το 1984, με την ευκαιρία των 100 χρόνων από τη γέννηση του Καζαντζάκη.
  • Thomas Beveridge, Odysseus, μουσική σύνθεση βασισμένη στην Οδύσσεια· παρουσιάστηκε στο Horvard Clee Club Foundation (Η.Π.Α.), 1969
  • Νίκος Μαμαγκάκης, Οδύσσεια, φωνητικά σύνολα με ενόργανο σύνολο, 1992
  • Μάνος Μουντάκης, σύνθεση για την Οδύσσεια, δημιουργία για οκτώ μουσικούς, 1997. Το έργο παρουσιάστηκε στο Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών, στην επέτειο των 40 χρόνων από το θάνατο του Καζαντζάκη.