Υπόθεση
Προμηθέας Πυρφόρος
Μετά την Τιτανομαχία, ο Δίας απαιτεί την υποταγή του Προμηθέα στην εξουσία του, λησμονώντας ότι κατάφερε να νικήσει χάρη στη δική του βοήθεια. Αγανακτισμένος επειδή ο Δίας παραβίασε τους όρκους του και κατέστρεψε τους ανθρώπους, ο Προμηθέας αρνείται. Πλάθει με πηλό έναν άντρα και μια γυναίκα και τους δίνει ψυχή μ' ένα κλαδί που είχε ανάψει από τον κεραυνό του Δία. Οι πήλινες μορφές ζωνταντεύουν και η Πανδώρα γίνεται για λίγο το μήλο της έριδος ανάμεσα στον Προμηθέα και τον αδερφό του, Επιμηθέα. Αν και η γυναίκα προτιμά τον ανυπότακτο Προμηθέα, ε-κείνος την παροτρύνει να παντρευτεί τον Επιμηθέα. Οι γιορτές του γάμου σκιάζονται από την προσδοκία της τρομερής εκδίκησης του Δία.
Προμηθέας Δεσμώτης
Πολλά χρόνια αργότερα, ο ασπρομάλλης Προμηθέας εξακολουθεί να διδάσκει τους ανθρώπους, αλλά αισθάνεται ότι ο χρόνος του τελειώνει. Πράγματι, ο Επιμηθέας τον προδίδει και οι δύο εκτελεστές του Δία, ο Θυμός και η Βία, τον καρφώνουν στον Καύκασο. Ο Προμηθέας παραμένει ανυπόκτακτος και αρνείται τις προτάσεις της Πανδώρας να μεσολαβήσει για χάρη του στον Δία. Ενώ τον συντροφεύουν οι Ωκεανίδες, έρχεται μια χωριατοπούλα κρατώντας ένα ομοίωμα παιδιού, και του ζητά να την ευλογήσει για ν' αποκτήσει γιο από έναν άγνωστο γκριζομάλλη άντρα.
Αργότερα, τον επισκέπτεται η Αθηνά, που αποκαλύπτεται ότι είναι κόρη δική του και όχι του Δία. Του προτείνει να ξεχάσει τα πάντα και να ανέβει μαζί της στον Όλυμπο, διαβεβαιώνοντάς τον ότι ο Δίας δεν έχει πάψει να τον αγαπάει. Σε όραμα, του δείχνει την ακμή και την παρακμή του ανθρώπινου πολιτισμού και στο τέλος του λέει αι-νιγματικά ότι η ίδια, όπως και ο Δίας, είναι δέσμιοι μιας ακόμη μεγαλύτερης δύναμης, την οποία όμως δεν ονομάζει. Ο Προμηθέας απορρίπτει την προσφορά.
Προμηθέας Λυόμενος
Ακόμη πιο γερασμένος, ο Προμηθέας εξακολουθεί να βρίσκεται καρφωμένος στον Καύκασο και περιμένει τις Ωκεανίδες να του φέρουν τα νέα για την έλευση του Λυτρωτή γιου του. Όταν εκείνες έρχονται, βλέπουν με έκπληξη πως έχει ανθίσει το ακάνθινο στεφάνι που φορεί στο κεφάλι του.
Επικρατεί αναταραχή. Τρομαγμένοι Τιτάνες φτάνουν με μήνυμα συμφιλίωσης από τον Δία, αλλά ο Προμηθέας δηλώνει ότι λυτρώθηκε μόνος του και είναι εκείνος που θα σώσει τον Δία. Ακολουθούν ο Σιληνός μ' ένα νέο θεό, τον Βάκχο, ένα πλήθος Γερόντων κυνηγημένων από ένα μυστηριώδη ανθρώπινο-λιονταρίσιο ίσκιο, και ο Επιμηθέας.
Δεν αργεί να εμφανιστεί ο Ηρακλής - ο «Λυτρωτής-γιος», που απελευθερώνει τον Προμηθέα. Η Αθηνά καλεί τον Ηρακλή να ανέβει στον Όλυμπο, αλλά ο Προμηθέας, προσπαθώντας να τον εμποδίσει, τον αγκαλιάζει και χάνεται μέσα του. Τώρα πια, ο αντάρτης Τιτάνας ζει «σα στοχασμός» στο σώμα του Ηρακλή, που αποφασίζει να μείνει στη γη και να βοηθήσει στον αγώνα της.
Πληροφορίες για τη συγγραφή
Η ιδέα ενός έργου για τον Προμηθέα βασανίζει τον Καζαντζάκη ήδη από το 1922, οπότε γράφει στη Γαλάτεια για ένα έργο μ' αυτόν τον τίτλο· πιθανολογείται ότι πρόκειται για τη χαμένη τραγωδία Ηρακλής. Η συγγραφή της τριλογίας ξεκινά το 1943· το 1945 το έργο είναι έτοιμο για έκδοση, όμως ο Καζαντζάκης δεν βιάστηκε να το τυπώσει. Το πρώτο χορικό της τριλογίας δημοσιεύτηκε στο περ. Γράμματα 6 (Αύγ. 1944) 41. Ένα απόσπασμα από τον Προμηθέα δεσμώτη δημοσιεύτηκε στο περ. Νέα Εστία 37, τχ. 430 (15.5.1945) 291-293.
Εκδοτικά
- Ν. Καζαντζάκης, Προμηθέας πυρφόρος, περ. Καλλιτεχνική Ελλάδα, Γενάρης-Μάρτης 1945, σ. 6-24· αφιερώνεται στον Ι. Θ. Κακριδή
- Ν. Καζαντζάκης, Θέατρο Α΄. Τραγωδίες με αρχαία θέματα. Προμηθέας, Κούρος, Οδυσσέας, Μέλισσα, επιμ. Ε. Χ. Κάσδαγλης, Αθήνα: Δίφρος 1955
- Ν. Καζαντζάκης, Θέατρο Α΄. Τραγωδίες με αρχαία θέματα. Προμηθέας, Κούρος, Οδυσσέας, Μέλισσα, Αθήνα: εκδ. Ελ. Καζαντζάκη 1964 - όπου και νεότερες εκδόσεις· η έκδοση του 1998, με επιμέλεια Πάτροκλου Σταύρου, είναι ανατύπωση της έκδοσης του 1955
- Από το ποιητικό έργο του Ν. Καζαντζάκη, πρόλογος Μανόλης Καρέλλης, εισαγωγή-ανθολόγηση-σημειώματα Στυλιανός Αλεξίου, εικονογράφηση Ν. Χατζηκυριάκος-Γκίκας, Ηράκλειο Κρήτης: Δήμος Ηρακλείου 1977 - ανθολογημένα αποσπάσματα
Ξένες εκδόσεις - Μεταφράσεις
- Nikos Kazantzakis, Prometeo portador del fuego [=Προμηθέας πυρφόρος], μετάφραση στα ισπανικά Miguel Castillio Didier, Σαντιάγο (Χιλή) 2000
- Nikos Kazantzakis, Prometeo encadenado [= Προμηθέας δεσμώτης], μετάφραση στα ισπανικά Miguel Castillio Didier, Σαντιάγο (Χιλή): Boletίn del Instituto Nacional de Chile 2000
Παραστάσεις - διασκευές
- Προμηθέας δεσμώτης, «Αγροτολέσχη» της Πύλης στην περιοχή Τρικάλων, 1957. Σκηνοθεσία Στέφανος Βαγενάς
- Προμηθέας πυρφόρος, 1ο Δημ. Σχολείο Αρκαλοχωρίου (Ηράκλειο), στο Παιδικό Φεστιβάλ Θεατρικής Έκφρασης, 1997
- Παράσταση αποσπασμάτων σε σύνθεση με θέμα τον προμηθεϊκό μύθο, «Θέατρο Δρόμο», Αθήνα (και σε περιοδεία) 2002-2004
