Υπόθεση
Στη Βασιλεύουσα του 969, ο αυτοκράτορας Νικηφόρος Φωκάς είναι μισητό πρόσωπο. Ο λαός έχει στραφεί εναντίον του εξαιτίας της βαριάς φορολογίας και των πολύχρονων πολέμων, ενώ η αυγούστα Θεοφανώ συνωμοτεί για να τον εκθρονίσει, έτοιμη να χαρίσει την ερωτική της εύνοια στον φυλακισμένο Ιωάννη Τσιμισκή. Μετανιωμένος για τα κρίματά του, ο Νικηφόρος έχει μεταβληθεί σε εγκόσμιο ασκητή, αποφεύγοντας τις ηδονές του σώματος. Σε μια στιγμή μεγαλοψυχίας, συγχωρεί τους Δημάρχους που υποκινούσαν τον λαό εναντίον του και αποφυλακίζει τον Τσιμισκή· όταν, όμως, τον βλέπει στο παλάτι γίνεται ξανά βίαιος και αλαζονικός.
Εξυφαίνοντας τη συνωμοσία, η Θεοφανώ προσπαθεί να αποπλανήσει τον αυτοκράτορα. Εκείνος ενδίδει, αποφασισμένος να ζήσει μια ερωτική νύχτα και την επομένη να κλειστεί σε μοναστήρι, αλλά την κρίσιμη στιγμή εμφανίζεται ο πνευματικός του, ο μοναχός Αθανάσιος· τον παρακινεί να αφοσιωθεί στην προφητική ζωή και τον προειδοποιεί ότι αν ενδώσει στην ερωτική πρόκληση τον περιμένει ο θάνατος, όμως ο αυτοκράτορας τον αντιμετωπίζει αλαζονικά.
Αργότερα, πεσμένος στις πλάκες της Αγια-Σοφιάς, συνομιλεί μέσα σε όραμα με τον Χριστό. Ο Ιησούς στην αρχή εμφανίζεται αδύναμος και παθητικός, αλλά οι ασεβείς προκλήσεις του Νικηφόρου τον κάνουν να αντιδράσει βίαια.
Πίσω στο παλάτι, η Θεοφανώ ετοιμάζεται για την ερωτική της νύχτα και ζητά από τον αρχιευνούχο Μιχαήλ να της διαβάσει την ιστορία της Ιουδήθ. Μπαίνοντας στα δώματα, ο αυτοκράτορας ακούει την ανάγνωση και καταλαβαίνει τι πρόκειται να συμβεί. Ανακοινώνει ότι προτίθεται να κλειστεί σε μοναστήρι και στη συνέχεια καλεί τους άρχοντες και ομολογεί ότι ο ίδιος δολοφόνησε τον αυτοκράτορα Ρωμανό.
Ένα ανώνυμο γράμμα του αποκαλύπτει τη συνωμοσία, όμως μετά από ένα σύντομο, οργισμένο ξέσπασμα, φαίνεται να αποδέχεται τη μοίρα του. Απευθύνεται προκλητικά στο εικόνισμα του Χριστού και ύστερα αφήνεται στην αγκαλιά της Θεοφανώς, για να βρεθεί αργότερα δολοφονημένος από την αυγούστα, τον Βούρτση και τον Τσιμισκή.
Πληροφορίες για τη συγγραφή
Η συγγραφή ξεκίνησε στα τέλη του 1915, με τον αρχικό τίτλο Θεοφανώ, αλλά το 1927 εκδόθηκε με τον τίτλο Νικηφόρος Φωκάς· ένα απόσπασμά του (το β΄ μέρος και το ιντερμέτζο) δημοσιεύτηκε στο περ. Νεοελληνικά Γράμματα (Ηρακλείου), το Φεβρουάριο του 1927. Το 1932 και ενώ βρίσκεται στην Ισπανία, ο Καζαντζάκης μεταφράζει το έργο στα γαλλικά και το διασκευάζει για τον θίασο των Pitoëff. Αργότερα, το επεξεργάζεται εκ νέου, μεταβάλλοντας τη δομή και τη δράση.
Εκδοτικά
- Ν. Καζαντζάκης, Νικηφόρος Φωκάς, Αθήνα: Στοχαστής 1927 - αφιερώνεται στη Mudita [= Έλλη Λαμπρίδη]
- Ν. Καζαντζάκης, Νικηφόρος Φωκάς, Αθήνα: Πυρσός 1939 (νέα επεξεργασμένη μορφή)
- Ν. Καζαντζάκης, Θέατρο Β΄. Τραγωδίες με βυζαντινά θέματα. Χριστός, Ιουλιανός ο Παραβάτης, Νικηφόρος Φωκάς, Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, επιμ. Ε. Χ. Κασδάγλη Αθήνα: Δίφρος 1956
- Ν. Καζαντζάκης, Θέατρο Β΄. Τραγωδίες με βυζαντινά θέματα. Χριστός, Ιουλιανός ο Παραβάτης, Νικηφόρος Φωκάς, Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, Αθήνα: εκδ. Ελ. Καζαντζάκη 1964 - όπου και νεότερες εκδόσεις· η έκδοση του 1998, με επιμέλεια Πάτροκλου Σταύρου, είναι ανατύπωση της έκδοσης του 1956
- Από το ποιητικό έργο του Ν. Καζαντζάκη, πρόλογος Μανόλης Καρέλλης, εισαγωγή-ανθολόγηση-σημειώματα Στυλιανός Αλεξίου, εικονογράφηση Ν. Χατζηκυριάκος-Γκίκας, Ηράκλειο Κρήτης: Δήμος Ηρακλείου 1977 - ανθολογημένα αποσπάσματα
Ξένες εκδόσεις - Μεταφράσεις
- Nikos Kazantzakis, Teatro. I. Odiseo, Juliano, Niceforo, Kapodistria, μετάφραση στα ισπανικά-εισαγωγή-σημειώσεις M. Castillo Didier, πρόλογος Fotios Malleros K., Σαντιάγο (Χιλή): Universidad de Chile, Facultad de Filosofía y Letras, Centro de Estudios Bizantinos y Neohelénicos 1978
Παραστάσεις
- ΔΗ.ΠΕ.ΘΕ. Χανίων, Χανιά και περιοδεία στην Κρήτη, 1984. Σκηνοθεσία Παύλος Παγανόπουλος. Ηθοποιοί: Δ. Αρώνης, Γ. Γεραλής, Μ. Τζομπανάκη, Β. Γεωργιάδου.
Ραδιόφωνο
- Παρουσίαση από το Θέατρο Κυριακής (ηχογραφημένο, στο Μουσείο Ν. Καζαντζάκη)
