Υπόθεση

Παραμονές της Άλωσης, στην Πόλη διαδίδεται η φήμη ότι η επικείμενη καταστροφή είναι η τιμωρία του Θεού για τη συμμαχία με τους Φράγκους. Στο παλάτι, Ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος συσκέπτεται με τους άρχοντες και τους Φράγκους. Καθώς ο Λουκάς Νοταράς βγάζει πύρινους λόγους εναντίον των Δυτικών, ο αυτοκράτορας προσπαθεί να κρατήσει τις ισορροπίες, περιμένοντας βοήθεια από τον άρχοντα Χαρκούτση αλλά και την απάντηση του Ηγούμενου στις προτάσεις συμφιλίωσης.

Δυστυχώς, ο άρχοντας Φραντζής φέρνει άσχημα νέα: ο Ηγούμενος αρνείται κατηγορηματικά να συγχωρέσει την υποταγή στους παπικούς. Στο μεταξύ, ο λαός επαναστατεί και λεηλατεί τα σπίτια των αρχόντων, οι οποίοι παρουσιάζονται έξαλλοι στον Κωνσταντίνο και απαιτούν να επιβάλει την τάξη. Ο αυτοκράτορας ματαίως προσπαθεί να αποσοβήσει τις αντιθέσεις και να τους πείσει να σκεφτούν πατριωτικά.

Εκείνη τη στιγμή, έρχεται απεσταλμένος του σουλτάνου με πρόταση παράδοσης για να αποφευχθεί η αιματοχυσία. Παρά τις πιέσεις αρχόντων και λαού, ο Κωνσταντίνος αρνείται. Ο απεσταλμένος, όμως, του φέρνει και ένα εμπιστευτικό μήνυμα από τον φίλο του τον βεζύρη, που τον συμβουλεύει να φύγει κρυφά με τους άρχοντες, επειδή ο σουλτάνος δεν πρόκειται να τηρήσει τους όρκους του· όμως, ο αυτοκράτορας αρνείται και πάλι.

Λίγο αργότερα, επιστρέφουν οι απεσταλμένοι στους ξένους ηγεμόνες, λέγοντας ότι δεν πρόκειται να έρθει βοήθεια. Ο μόνος που έρχεται να ενισχύσει την Πόλη είναι ο καπετάν Χαρκούτσης με τα παλικάρια του από την Κρήτη. Ο Ηγούμενος έχει μια σφοδρή σύγκρουση με τον Κωνσταντίνο, τον κατηγορεί για προδοσία και αυτο-ανακηρύσσεται βασιλιάς των Ρωμαίων. Ο αυτοκράτορας του προσφέρει το στέμμα και ο Ηγούμενος το φορά και περιμένει σημάδι από την Παναγία, το οποίο όμως δεν έρχεται. Οι δύο άντρες συμφιλιώνονται και αναχωρούν από το παλάτι.

Ο λαός δέεται στην Αγια-Σοφιά, όταν ανακοινώνεται ο θάνατος του Κωνσταντίνου στη μάχη. Όλοι τους βλέπουν σε όραμα την Παναγία να τον κρατά στην αγκαλιά της, σαν να ήταν ο σταυρωμένος Χριστός. Όταν το όραμα χάνεται, οι Τούρκοι σπάζουν τις πόρτες και εισβάλουν στο ναό.

Πληροφορίες για τη συγγραφή

Η πρώτη γραφή της τραγωδίας γίνεται στην Αίγινα το 1944. Ο Καζαντζάκης το επεξεργάζεται ξανά το 1946 (στην Αίγινα) και το 1949 (στην Αντίμπ). Το καλοκαίρι του 1951, στην Ιταλία, γράφει την τραγωδία για τρίτη φορά, μετά από παράκληση της Ελένης.

Εκδοτικά

  • Ν. Καζαντζάκης, Κωνσταντίνος ο Παλαιολόγος, Νέα Εστία, τ. 54, τχ. 630 (1.10.1953) 1363-1399
  • Ν. Καζαντζάκης, Θέατρο Β΄. Τραγωδίες με βυζαντινά θέματα. Χριστός, Ιουλιανός ο Παραβάτης, Νικηφόρος Φωκάς, Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, επιμ. Ε. Χ. Κασδάγλη Αθήνα: Δίφρος 1956
  • Ν. Καζαντζάκης, Θέατρο Β΄. Τραγωδίες με βυζαντινά θέματα. Χριστός, Ιουλιανός ο Παραβάτης, Νικηφόρος Φωκάς, Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, Αθήνα: εκδ. Ελ. Καζαντζάκη 1964 - όπου και νεότερες εκδόσεις· η έκδοση του 1998, με επιμέλεια Πάτροκλου Σταύρου, είναι ανατύπωση της έκδοσης του 1956
  • Από το ποιητικό έργο του Ν. Καζαντζάκη, πρόλογος Μανόλης Καρέλλης, εισαγωγή-ανθολόγηση-σημειώματα Στυλιανός Αλεξίου, εικονογράφηση Ν. Χατζηκυριάκος-Γκίκας, Ηράκλειο Κρήτης: Δήμος Ηρακλείου 1977 - ανθολογημένα αποσπάσματα

Ξένες εκδόσεις - Μεταφράσεις

  • Nikos Kazantzakis, Konstantinos Paläologos, μετάφραση στα γερμανικά Pavlos Tzermias, Ζυρίχη / Στουτγάρδη: εκδ. Flamberg 1964
  • Νikos Kazantzakis, Constantino Paléologo, μετάφραση στα ισπανικά Miguel Castillio Didier, Σαντιάγο (Χιλή): εκδ. Santiago 1967

Παραστάσεις - διασκευές

  • Σχολική παράσταση στο Κολλέγιο Αθηνών, 1965
  • Μανόλης Καλομοίρης, Κωνσταντίνος ο Παλαιολόγος, όπερα, Εθνική Λυρική Σκηνή, 1962· δόθηκαν αρκετές παραστάσεις στην Ελλάδα και το εξωτερικό.

Ραδιόφωνο

  • Μετάδοση από το Εθνικό Ίδρυμα Ραδιοφωνίας, 1953
  • Μετάδοση από Εθνικό Ίδρυμα Ραδιοφωνίας, 1960. Ραδιοφωνική διασκευή Τάσος Παππάς, σκηνοθεσία Μήτσος Λυγίζος. Ηθοποιοί: Θάνος Κωτσόπουλος, Νίκος Χατζίσκος, Γρηγόρης Βαφιάς, Γιάννης Αργύρης, Ζώρας Τσάπελης κ.ά.
  • Μετάδοση της όπερας του Καλομοίρη Κωνσταντίνος ο Παλαιολόγος από το Γ΄ Πρόγραμμα της ΕΡΤ, 1988
  • Μετάδοση της τραγωδίας από το Α΄ Πρόγραμμα της ΕΡΤ, στη σειρά «Θεατρική Βραδιά», σκηνοθεσία Γ. Θεοδοσιάδης (αρχείο Μουσείου Ν. Καζαντζάκη)

Μουσική

Μανόλης Καλομοίρης, Κωνσταντίνος ο Παλαιολόγος, μουσικός θρύλος - τραγωδία σε τρία μέρη από την τραγωδία του Νίκου Καζαντζάκη, Αθήνα, Εθνική Λυρική Σκηνή 1961