Υπόθεση
Η υπόθεση τοποθετείται στην κρητική επανάσταση του 1889. Ο κεντρικός ήρωας, ο καπετάν Μιχάλης, ένας άγριος και ανυπότακτος πολεμιστής, έχει ορκιστεί να είναι μαυροντυμένος, αξύριστος και αγέλαστος μέχρι να ελευθερωθεί η Κρήτη. Όταν όμως συναντά την Εμινέ, τη γυναίκα του αδελφοποιτού του, του Νουρήμπεη, τον κυριεύει «ένας δαίμονας»· παρά τις προσπάθειές του δεν καταφέρνει να τη βγάλει από το μυαλό του.
Ενώ ο καπετάν Μιχάλης παλεύει με το δαίμονά του, ο Νουρήμπεης μονομαχεί με τον Μανούσακα, για να εκδικηθεί το θάνατο του πατέρα του, και τον σκοτώνει· ο ίδιος, όμως, τραυματίζεται στα γεννητικά όργανα. Η πληγή του επουλώνεται, αλλά εκείνος αυτοκτονεί, αδυνατώντας ν' αντέξει την περιφρόνηση και τον οίκτο της Εμινές (που εν τω μεταξύ έχει γίνει ερωμένη του καπετάν Πολυξίγκη) για τον ακρωτηριασμό του. Η είδηση του θανάτου του επιβαρύνει το ήδη τεταμένο κλίμα στο Μεγάλο Κάστρο, όπου καθημερινά φτάνουν μαντάτα για αψιμαχίες και ταραχές σ' όλο το νησί.
Με την παρακίνηση των αγάδων, Τούρκοι στρατιώτες ξεχύνονται στους δρόμους της πόλης σφάζοντας και πυρπολώντας. Λίγες μέρες αργότερα, ξεσπά η επανάσταση. Ο πόλεμος μαίνεται και οι Τούρκοι πολιορκούν το μοναστήρι του Αφέντη Χριστού. Την ίδια εποχή, η Εμινέ ετοιμάζεται να βαφτιστεί χριστιανή και να παντρευτεί τον Πολυξίγκη. Όμως το σόι του Νουρήμπεη την απαγάγει και ο καπετάν Μιχάλης την πιο κρίσιμη νύχτα της πολιορκίας φεύγει από το μοναστήρι για να τη γλιτώσει. Τα καταφέρνει και τη στέλνει στο σπίτι μιας θείας του. Με την απουσία του όμως οι Τούρκοι καταφέρνουν να πυρπολήσουν το μοναστήρι και ο καπετάν Μιχάλης σκοτώνει την Εμινέ για να ησυχάσει και να λυτρωθεί από τις τύψεις για το μοναστήρι.
Λίγο αργότερα, φτάνει στην Κρήτη ο Κοσμάς, γιος του Κωσταρού και ανιψιός του καπετάν Μιχάλη, φέρνοντας στους επαναστατημένους το μήνυμα της συνθηκολόγησης. Ένας μετά τον άλλον, οι καπεταναίοι καταθέτουν τα όπλα, αλλά ο καπετάν Μιχάλης αρνείται να υποκύψει. Ο Κοσμάς πηγαίνει στο λημέρι του για να τον πείσει, αλλά τελικά μένει και ο ίδιος, νιώθοντας τον ίσκιο του πατέρα του να ορθώνεται μέσα του. Μέσα στον πυρετό της μάχης, καταλαβαίνει ότι ο καπετάν Μιχάλης έχει πια λυτρωθεί από κάθε φόβο κι ελπίδα. Σύντομα, θείος και ανιψιός πέφτουν νεκροί στην τελευταία έφοδο του Τούρκων.
Πληροφορίες για τη συγγραφή
Η ιδέα για το μυθιστόρημα φαίνεται πως υπάρχει από το 1929, όταν ο Καζαντζάκης, στο Γκόττεσγκαμπ, γράφει στα γαλλικά το Kapétan Élia. Το 1936, στην Αίγινα, κατάπιάνεται με τη συγγραφή του Mon père, επίσης στα γαλλικά· το ξαναδουλεύει το 1940.
Μερικά χρόνια αργότερα, το 1946, στο Κέιμπριτζ, ξεκινά το μυθιστόρημα Ο ανήφορος, που αναφερόταν στη αντίσταση στους Γερμανούς· ένα απόσπασμα με τίτλο «Ο θάνατος του παπού», δημοσιεύεται στη Νέα Εστία το 1947. Ο καπετάν Μιχάλης γράφεται το 1949-1950 στην Αντίμπ.
Στην τελική του μορφή ενσωματώνει κάποιες σελίδες από τα προηγούμενα σχε-διάσματα, καθώς και μερικές περιγραφές, εκ νέου επεξεργασμένες, των κατεστραμμένων χωριών και του βυθισμένου σε πένθος πληθυσμού, που είχαν περιληφθεί στην Έκθεση της Κεντρικής Επιτροπής Διαπιστώσεως Ωμοτήτων εν Κρήτη (1945). Μέρος των εντυπώσεων του Καζαντζάκη από το οδοιπορικό στη μετακατοχική Κρήτη, δημοσιεύτηκε με τον τίτλο «Η Κρήτη» στο περ. Νέα Εστία, τ. 66 (Χριστούγεννα 1959) 39-40.
Εκδοτικά
- Ν. Καζαντζάκης, Ο καπετάν Μιχάλης, Αθήνα: εκδ. Μαυρίδη 1953
- Ν. Καζαντζάκης, Ο καπετάν Μιχάλης, Αθήνα: Δίφρος 1955, 1957. Στην έκδοση του 1955 προστίθεται ο υπότιτλος «Ελευτερία ή θάνατος» και ο πρόλογος.
- Ν. Καζαντζάκης, Ο καπετάν Μιχάλης, Αθήνα: Βιβλιοπωλείον της «Εστίας» 1959
- Ν. Καζαντζάκης, Ο καπετάν Μιχάλης, Αθήνα: εκδ. Ελ. Καζαντζάκη 1964 (όπου και νεότερες επανεκτυπώσεις ή τυχόν επανεκδόσεις)
- Ν. Καζαντζάκης, Ο καπετάν Μιχάλης. Ελευτερία και Θάνατος. Νέα Αναθεωρημένη Σύγχρονη Έκδοση, (εισαγωγή Γ. Ν. Περαντωνάκης, επιστημ. επιμέλεια-επίμετρο Ν. Μαθιουδάκης), Αθήνα: εκδ. Καζαντζάκη 2017
Ξένες εκδόσεις - Μεταφράσεις
- Nikos Kazantzakis, Freiheit oder Tod, μετάφραση στα γερμανικά Helmut von den Steinen, Βερολίνο/Grunewald: εκδ. Herbig 1954, 1955. Bochum: εκδ. Deutscher Buchklub 1957. Μόναχο/Βερολίνο: εκδ. Herbig 1973, 1976, 1977. Βερολίνο: εκδ. Buchklub/Volk und Welt 1973, 1977 [με τίτλο Kapitän Michalis]. Αμβούργο: εκδ. Rowohlt 1975, 1976, 1977, 1978, 1980, 1981, 1983, 1984, 1986, 1987. Μόναχο: εκδ. Heyne 1977, 1980, 1982, 1984, 1985. Μόναχο: εκδ. Herbig 1989. Φραγκφούρ-τη/Βερολίνο: εκδ. Ullstein 1990, 1991, 1992, 1994
- Nikos Kazantzakis, Vapaus tai Kuolema, μετάφραση στα φινλανδικά Elvi Sinervo, Ελσίνκι: εκδ. Kustannusokeylitio Tamni 1953, 1955, 1981
- Niko Kazantzakis, Frihet eller död, μετάφραση στα σουηδικά Börje Knös, Στοκχόλμη: εκδ. Ljus 1955
- Nikos Kazantzakis, Frihet eller død, μετάφραση στα νορβηγικά Leif Kristiansen, Όσλο: εκδ. Tanum 1955
- Niko Kazantzakis, Frihed eller død, μετάφραση στα δανικά Karl Hornelund, Κοπεγχάγη: εκδ. Jespersen og Pio 1955
- Niko Kazantzakis, Kapitein Michalis, μετάφραση στα ολλανδικά H.C.M. Edelman, Ουτρέχτη: εκδ. De Fontein 1955, 1958, 1959, 1978. Ουτρέχτη/Baarn: εκδ. De Fontein 1978
- Nikos Kazantzakis, Freedom or death, μετάφραση στα αγγλικά Jonathan Griffin, πρόλογος A. den Doolaard, Νέα Υόρκη: Simon and Schuster 1955, 1956, 1961. Simon and Schuster/Ballantine Books 1965. Simon and Schuster 1966, 1983
- Nikos Kazantzakis, Freedom and death, μετάφραση στα αγγλικά Jonathan Griffin Οξφόρδη: εκδ. Cassirer 1956. Οξφόρδη: εκδ. Cassirer / Λονδίνο: εκδ. Faber 1966, 1990
- Nikos Kazantzaki, La Liberté ou La Mort, μετάφραση στα γαλλικά Gisèle Prassinos - Pierre Fridas, Παρίσι: Plon 1956, 1961, 1966, 1969, 1979
- Nikos Kazantzakis, Kapitan Mihalis, μετάφραση στα σλοβενικά Jose Udović, Λιουμπλιάνα: εκδ. Cankarjevna 1956, 1976, 1989
- Nikos Kazantzakis, Frelsiğ eğa daudann, μετάφραση στα ισλανδικά Skúli Bjarkan, Ρέυκιαβικ: εκδ. Almenna bokafelagid 1957
- Nikos Kazantzakis, Libertad o muerte, μετάφραση στα ισπανικά Rosa Chacel, Μπουένος Άιρες: εκδ. Carlos Lohlé 1957, 1963
- Nikos Kazantzakis, Liberdade ou morte, μετάφραση στα πορτογαλικά Maria Franco, Λισαβόνα: εκδ. Cor 1958, 1963
- Nikosz Kazantzakisz, Mihálisz kapitány, μετάφραση στα ουγγρικά Abody Béla, εικονογράφηση Bartha László, Βουδαπέστη: εκδ. Európa 1958
- Nikos Kazantzakis, Capitan Michele, μετάφραση στα ιταλικά Edvige Levi Gunalachi, Μιλάνο: εκδ. Martello 1959
- Nikos Kazantzakis, Kapetan Michal, μετάφραση στα πολωνικά Katarzyna Witwicka, Βαρσοβία: εκδ. Czytelnik 1960
- Nikos Kazantzakis, Kapitán Michalis: Svoboda, nebo smrt, μετάφραση στα τσεχικά František Štuřík - Mariana Stříbrná, Πράγα: εκδ. Československý spisovatel 1960
- Nikos Kazandzakis, Kapitan Mikhalis, μετάφραση στα βουλγαρικά Georgi Kufov, Σό-φια: εκδ. Narodna Kultura 1961, 1978
- Nikos Kazantzakis (Nikv im Kazanzak), Hyrvt Mvt romz, μετάφραση στα εβραϊκά, Τελ Αβίβ: εκδ. Am Oved 1963
- Nikos Kazandzakis, Kapitan Mihalis: Svoboda abo smert, μετάφραση στα ρωσικά Ivan Hrechanivs'ky, Viktoriia και Iannis Mochos [Βικτωρία και Γιάννης Μότσιος], Κίεβο: Vydavnytstvo Khudozhn'oi Literatury «Dnipro» 1965, 1975
- Nikos Kazancakis, Ya hürriyet ya ölüm (Kapetan Mihalis), μετάφραση στα τουρκικά Nevzat Hatko, Ισταμπούλ: εκδ. Ararat 1967
- Nikos Kazantzakis, Kapitán Michalis: Sloboda, alebo smrť, μετάφραση στα σλοβενικά Felicita Kučerová, Μπρατισλάβα: εκδ. Slov. spis. 1970
- Nikus Kazantzakis, Azadi ya marg, μετάφραση στα περσικά Muhammad Qazi, Τεχεράνη: εκδ. Khvarazmi 1973
- Niko Kazanzaqi, Ja vdekje, ja liri!, μετάφραση στα αλβανικά Enver Fico, πρόλογος Fatmir Gjata, Τίρανα: εκδ. Shtepia Botuese «Naim Frasheri» 1973
- Nikos Kazantzakis, al-Hurriya wa-l-maut, μετάφραση στα αραβικά, Κάιρο: εκδ. al-Hay'a 1976
- Nikos Kazantzakis, Kapitan Mihalis, μετάφραση στα σλοβενικά Anton Ocvirk, Λιουμπλιάνα: εκδ. Cankarjevna 1976
- Nikos Kazantzakis, Kapitán Michalis: Svobodu, nebo smrt!, μετάφραση στα τσεχικά František Štuřík, Luděk Kubišta, Růžena Dostálová, Πράγα: εκδ. Odeon 1980
- Nikos Kazantzakis (Ni Kazanzaji), Zi you huo si wang [=Ο καπετάν Μιχάλης], μετάφραση στα κινέζικα Wang Zhenji yi, Πεκίνο: Wai guo wen xue chu ban she 1982
- Nikos Kazantzakis, Kapetan Mikhalis, μετάφραση στα σκοπιανά, Σκόπια: Misla 1982
- Nikos Kazancakis, Kaptan Mihalis, μετάφραση στα τουρκικά Nevzat Hatko, Ιστα-μπούλ: εκδ. Can 1988, 1993
- Nikos Kazanzaqis, Kapedan Mihali, μετάφραση στα αλβανικά Enver Fico, Τίρανα: εκδ. Naim Frashëri 1992, 1993
- Nikos Kazantzakis, Azadi ya marg, μετάφραση στα αραβικά Karimi Hisami, Ιράκ: εκδ. Wazarati Roshinbiri 1997
- Nikos Kazantzakis, Kapitonas Michalis, μετάφραση στα λιθουανικά Diana Bučiūtė, Βίλνιους: εκδ. Vaga 2002
- Nikos Kazantzakis, Libertate sau Moarte, μετάφραση στα ρουμανικά Pericle Martinescu, Βουκουρέστι: εκδ. Tineretului χ.χ.
Θεατρικές παραστάσεις
- Θίασος Ν. Χατζίσκου, διασκευή Κώστας Κοτζιάς - Γεράσιμος Σταύρου, μουσική Αλέκος Ξένου, 1959
- Ελληνικό Λαϊκό Θέατρο Μάνου Κατράκη, διασκευή Κώστας Κοτζιάς - Γεράσιμος Σταύρου, σκην. Μάνος Κατράκης, μουσική Μάνος Χατζηδάκις, 1966
- Θίασος Βλαδίμηρου Καυκαρίδη, διασκευή (πιθανόν) Βλαδ. Καυκαρίδη, Κύπρος 1971
- Άρμα Θέσπιδος, διασκευή Κώστας Κοτζιάς - Γεράσιμος Σταύρου, σκηνοθεσία Τάκης Μουζενίδης, μουσική Γιάννης Κοσμόπουλος, 1980-1981
- Θίασος Γιάννη Βόγλη, διασκευή Κώστας Κολώτας, 1983
Μουσική
- Μάνος Χατζηδάκις, Ο καπετάν Μιχάλης, μουσική για την παράσταση του Ελλ. Λαϊκού Θέατρου, Columbia 1966, 1975. Lyra 1996. Minos EMI 1995, 2000 (σε CD)
