Στην μεσοπολεμική Ευρώπη: η πολιτική ωρίμανση και η σύλληψη της Ασκητικής (1920-1924)
Η ήττα του Βενιζέλου στις εκλογές του 1920 εσήμανε το τέλος της υπηρεσίας του Καζαντζάκη στο Υπουργείο Περιθάλψεως. Απογοητευμένος από τις πολιτικές εξελίξεις και από τη δολοφονία του φίλου του Ίωνα Δραγούμη, ο συγγραφέας πηγαίνει για ένα μήνα στη Γερμανία (Ιανουάριος 1921).
Επιστρέφοντας, απομονώνεται στην Κηφισιά μαζί με τον φίλο του Κ. Σφακιανάκη και δουλεύει την τραγωδία Χριστός. Στη συνέχεια, ταξιδεύει στην Κρήτη και την Πελοπόννησο, και όταν εξασφαλίζει συνεργασία με τον εκδότη Δ. Δημητράκο, φεύγει για τη Βιέννη. Παραμένει εκεί το καλοκαίρι, αφοσιωμένος στη συγγραφή. Η παράξενη δερματοπάθεια που εμφανίζεται στο πρόσωπό του, την οποία ο γιατρός Στέκελ (Stekel) χαρακτήρισε ως «masque de sexualité» [=μάσκα της σεξουαλικότητας], γίνεται αφορμή για να μελετήσει τις θεωρίες του Φρόυντ.
Από το φθινόπωρο του 1921, εγκαθίσταται στο Βερολίνο. Δουλεύει την Ασκητική, παρακολουθεί το συνέδριο των Αναμορφωτών της Παιδείας, γνωρίζεται με τον «πύρινο κύκλο» της Ραχήλ Λιπστάιν και περνά στον αστερισμό του Λένιν. Το καλοκαίρι του 1923, περιηγείται τη Γερμανία και επισκέπτεται τη γενέτειρα του Νίτσε. Αρχές του 1924, ταξιδεύει στην Ιταλία και παραμένει στην Ασίζη μέχρι τον Απρίλιο.
Δραγούμης
Ο Καζαντζάκης έχει αναγνωρίσει ότι η πρώιμη πολιτική του σκέψη επηρεάστηκε καθοριστικά από την ιδεολογία του Δραγούμη. Τους δύο άντρες συνέδεε στενή φιλία. Συναντιόνταν συχνά στο σπίτι της οικογένειας Φραγκόπουλου, ενώ ο Δραγούμης επισκεπτόταν τακτικά το ζεύγος Καζαντζάκη στο σπίτι τους στην οδό Αναγνωστοπούλου.
Παρ’ όλο που ο Καζαντζάκης αποκήρυξε αργότερα την ιδεολογία του αριστοκρατικού εθνικισμού, η εκτίμησή του για τον Δραγούμη παρέμεινε αμείωτη. Εκτός από την τραγωδία Ο Πρωτομάστορας, του αφιέρωσε επίσης το κάντο «Μέγας Αλέξανδρος».
Απομονώνεται
Ο Καζαντζάκης περνούσε συχνά περιόδους απομόνωσης, προκειμένου να συνθέσει τα έργα του ή να αντιμετωπίσει μια πνευματική κρίση. Το καλοκαίρι του 1915, λ.χ., είχε περάσει ένα μήνα απομονωμένος στη Μονή της Παναγίας του Βουνού, στη Σίφνο, γράφοντας ένα έργο για το Άγιο Όρος.
Φαίνεται πως το ιδανικό του ήταν η δημιουργία ενός «μοναστηριού», όπου θα ζούσαν και θα εργάζονταν φίλοι και πνευματικοί συνοδοιπόροι. Αυτό του το όνειρο προσπάθησε να πραγματοποιήσει με τον Σικελιανό, τον Σφακιανάκη, τον Ιστράτι και, αργότερα, τον Πρεβελάκη.
Εκδότη Δ. Δημητράκο
Πριν φύγει για την Ευρώπη, ο Καζαντζάκης υπέγραψε συμβόλαιο με τον εκδότη Δ. Δημητράκο για τη συγγραφή μιας σειράς ιστορικών εγχειριδίων για τις τάξεις του Δημοτικού. Το 1914, είχε συνεργαστεί με τη Γαλάτεια για τη συγγραφή μιας σειράς αναγνωστικών, τα οποία τελικά εκδόθηκαν με το όνομά της. Όπως διαπίστωσε, τα εγχειρίδια αυτά ήταν γνωστά στους Έλληνες του Καυκάσου το 1919. Το 1934, συγγράφει δύο ακόμη σχολικά βιβλία, μαζί με την Ελένη Σαμίου.
Συγγραφή
Στη Βιέννη, ο Καζαντζάκης καταπιάνεται με τη σύνθεση ενός μυθιστορήματος με τίτλο Ένας χρόνος μοναξιά, που έμεινε ανέκδοτο, καθώς και με έναν έμμετρο Βούδα σε 3000 στίχους, τον οποίο κατέστρεψε. Στο Βερολίνο, ξαναγράφει τον Βούδα σε πεζό λόγο και καταστρέφει ξανά το χειρόγραφο. Αυτήν την εποχή, συλλαμβάνει την ιδέα της Ασκητικής και αρχίζει να τη συνθέτει σε μια πρώτη μορφή.
Βερολίνο
Εκτός από τις συγγραφικές του ενασχολήσεις, ο Καζαντζάκης δραστηριοποιείται συστηματικά προς την κατεύθυνση της κοινωνικής επανάστασης.
Κατά την παραμονή του στη Βιέννη και στο Βερολίνο, προσπαθεί να ιδρύσει ένα πολιτικό και λογοτεχνικό περιοδικό κομμουνιστικού προσανατολισμού, τη Nova Graecia [=Νέα Ελλάδα], που θα ήταν όργανο του συνδέσμου «Όσοι ζωντανοί» (το όνομα παραπέμπει στο ομότιτλο μυθιστόρημα του Δραγούμη). Μάλιστα, αποτείνεται σε Έλληνες πολιτικούς και διανοούμενους (Γ. Παπανδρέου, Αλ. Παπαναστασίου, Κων. Ράδος), ζητώντας τη συνεργασία τους. Ωστόσο, η έλλειψη ανταπόκρισης και το χρηματοδοτικό πρόβλημα ματαίωσαν τα σχέδιά του.
Αυτήν την εποχή, σκέφτεται να πάει να ζήσει στη Ρωσία και μελετά ρωσικά με δάσκαλο τον Λουκά Καστανάκη.
Ασκητική
Το καλοκαίρι του 1922 στη Bιέννη, ο Καζαντζάκης ξεκινά τη σύνθεση της Ασκητικής. Το έργο τελειώνει στο Bερολίνο περί τις αρχές του 1923. Στη μορφή αυτή δημοσιεύεται στο περ. Αναγέννηση του Δημ. Γληνού. Το 1928, ο συγγραφέας επεξεργάζεται εκ νέου το κείμενο και προσθέτει ένα τελευταίο κεφάλαιο με τίτλο «Σιγή».
Ακολούθησαν κι άλλες επεξεργασίες μέχρι το 1944, οπότε γράφει στον Πρεβελάκη ότι τη θεωρεί πλέον οριστικά διορθωμένη. Το έργο προκάλεσε αρκετές αρνητικές αντιδράσεις και ζητήθηκε η δίωξη του Καζαντζάκη για αθεϊσμό. Η δίκη ορίστηκε για τις 10 Ιουνίου 1930, αλλά δεν έγινε ποτέ.
Συνέδριο Αναμορφωτών της Παιδείας
Ο Καζαντζάκης έδειξε έντονο και συστηματικό ενδιαφέρον για τα παιδαγωγικά ζητήματα. Ιδρυτικό μέλος του «Εκπαιδευτικού Ομίλου», υποστήριξε την εφαρμογή ενός νέου εκπαιδευτικού συστήματος, βασισμένου στην εισαγωγή του δημοτικισμού. Σ’ αυτό το πλαίσιο, συνέγραψε διδακτικά βιβλία μαζί με τη Γαλάτεια και αργότερα μαζί με την Ελένη Σαμίου.
Στο Βερολίνο, παρακολούθησε το συνέδριο των Αναμορφωτών της Παιδείας και εντυπωσιάστηκε από τις προτάσεις τους. Αργότερα, περιέγραψε με λεπτομέρειες το σοβιετικό εκπαιδευτικό σύστημα στο έργο του Ταξιδεύοντας (Ρουσία).
Συνέγραψε επίσης δύο παιδικά μυθιστορήματα (Στα παλάτια της Κνωσού και Μέγας Αλέξανδρος), ενώ στη δεκαετία του 1930 μετέφρασε και διασκεύασε για παιδιά μεγάλο αριθμό μυθιστορημάτων (Βερν, Σουΐφτ, Ντίκενς κ.ά.).
«Πύρινο κύκλο»
Στο Βερολίνο, ο Καζαντζάκης γνώρισε μια νεαρή Πολωνοεβραία, τη Ραχήλ Λιπστάιν. Η Ραχήλ τον εισήγαγε σ’ ένα κύκλο από επαναστατημένες φίλες της (την Ίτκα Χόροβιτς, τη Ντίνα Μάτους κ.ά.).
Μέσα από αυτόν τον «πύρινο κύκλο», όπως ο ίδιος τον αποκαλεί, ο συγγραφέας παρακολουθεί την ταραγμένη ατμόσφαιρα της μεσοπολεμικής Γερμανίας και μυείται στην ιδεολογία της κοινωνικής επανάστασης.
Αργότερα, θα ξανασυναντήσει την Ίτκα στη Σοβιετική Ένωση και θα συζήσει μαζί της για ένα διάστημα. Με τη Ραχήλ, θα ξαναβρεθούν στο Παρίσι το 1946.
Λένιν
Ο θαυμασμός του Καζαντζάκη για τον Λένιν στηρίζεται σε μη-κομμουνιστικές προϋποθέσεις. Ο συγγραφέας εντυπωσιάζεται από τη δυναμική ορμή του ηγέτη της Επανάστασης, τον οποίον αποκαλεί «σωτήρα», αποδίδοντάς του «προφητική» ή «μεσσιανική διάσταση» (χαρακτηριστικές απ’ αυτήν την άποψη είναι οι περιγραφές του στο Τι είδα στη Ρουσία και στην Αναφορά στον Γκρέκο).
Ως ενσάρκωση της επαναστατικής ορμής, ο Λένιν εμφανίζεται στην Οδύσσεια στο χαρακτήρα του Νείλου. Ο Καζαντζάκης του αφιερώνει ένα κάντο και γράφει γι’ αυτόν ένα σενάριο, στο τρίτο του ταξίδι στη Σοβιετική Ένωση.
Περιηγείται στη Γερμανία
Τον Ιούνιο του 1923 στο Ντόρνμπουργκ, ο Καζαντζάκης γνωρίζεται με την Έλσα Λάνγκε. Μαζί επισκέπτονται μικρές μεσαιωνικές πόλεις της Γερμανίας, μελετώντας Όμηρο, Βούδα και χασιδικά κείμενα, και ταξιδεύουν στη Ραβένα και την Ασίζη. Συναντιούνται ξανά το 1926 στην Ιερουσαλήμ και το 1952 στην Αντίμπ. Ο Καζαντζάκης είχε πάντα ένα πορτραίτο της στο γραφείο του και της αφιέρωσε την τραγωδία Χριστός.
Ασίζη
Η Ασίζη είναι συνδεδεμένη με έναν από τους πνευματικούς οδηγούς του Καζαντζάκη, τον Άγιο Φραγκίσκο. Στο πρώτο του ταξίδι (Φεβρουάριος-Απρίλιος 1924), ο συγγραφέας γνωρίζεται με το βιογράφο του Φραγκίσκου, τον Γιοχάνες Γιέργκενσεν και μελετά τη ζωή και το θρύλο του αγίου. Αργότερα, μεταφράζει τη βιογραφία του και γράφει το μυθιστόρημα Ο φτωχούλης του Θεού. Την Ασίζη επισκέπτεται ξανά το 1926 και το 1952.
